Viola tricolor

Fiołek trójbarwny

Popularnie nazywany bratkiem ogrodowym, jest gatunkiem fiołka bezwonnego. Jest rośliną wykorzystywaną zarówno w ziołolecznictwie, jak i w przemyśle kosmetycznym, m.in. ze względu na jego skutecznie właściwości przeciwtrądzikowe. Surowcem leczniczym są jego nadziemne części kwitnące. Fiołek polny oraz wonny mają podobne właściwości, ale są mniej wartościowe i wykazują słabsze działanie. Fiołek wonny wykorzystywany jest bardziej w przemyśle perfumeryjnym.

Galeria

źródło: Sönke Haas

źródło: Björn S

źródło: Hedera Baltica

źródło: Randi Hausken

Morfologia fiołka trójbarwnego

rozwiń

Pokrój
Osiąga wysokość od 10 do 40 cm.

Łodyga
Pojedyncza lub gałęzista, leżąca, podnosząca się lub wzniesiona, cztero-kanciasta, delikatnie owłosiona.

Liście
Dolne sercowate, górne lancetowate lub eliptyczne. Wszystkie mają karbowane brzegi.

Kwiaty
Pojedyncze, obupłciowe, wyrastają w kątach liści na długich szypułkach. Korona znacznie dłuższa od kielicha, płatki górne fioletowe, boczne i dolne żółte. Ostroga zielonawo-fioletowa. Kielich złożony z 5 lancetowatych działek z przedłużeniami poniżej nasady. Gatunek bardzo zmienny w ubarwieniu kwiatów.

Owoce
Trójklapowa torebka z drobnymi, brunatnożółtymi nasionami zawierającymi elajosom.

Nasiona
Drobne, żółtawe.

Występowanie
Występuje w Europie, Afryce Północnej, Małej Azji, na Syberii oraz w Ameryce Północnej. W Polsce znaleźć go można na polach, przydrożach oraz słonecznych zboczach. Rośnie również na łąkach i w ogrodach. Lubi gleby kwaśne, suche, piaszczyste, ubogie.

zwiń

Właściwości fiołka

Układ moczowy

Ziele fiołka wykazuje właściwości diuretyczne, oczyszczające i łagodzące dolegliwości układu moczowego. Zwiększa ilość wydalanego moczu oraz szkodliwych produktów przemiany materii. Jego odtruwające działanie jest szczególnie pomocnicze w przypadku przewlekłych chorób metabolicznych, w tym reumatyzmu, artretyzmu, gościu stawowym, a także przy schorzeniach skóry. [1] Wspomaga leczenie zaburzeń oddawania moczu, przewlekłych stanów zapalnych dróg moczowych, tendencji do kamicy moczowej, a także uszkodzeń nerek spowodowanych m.in. chininą, kwasem mlekowym, czy niektórymi antybiotykami. [11]

Układ nerwowy

Jak wykazują najnowsze badania, surowiec oraz jego wodno-alkoholowe ekstrakty wykazują działanie przeciwdrgawkowe, które skutecznie opóźnia pierwsze uogólnione napady toniczno-kloniczne. Jest więc środkiem, który warto wprowadzić do codziennej terapii padaczki. [2] Ponadto doniesiono, że wodno-alkoholowy ekstrakt ma działanie przedłużające sen poprzez pozytywną modulację allosteryczną receptorów GABA. [3]

Układ krążenia

Wysoka zawartość bioflawonoidów obecna w surowcu korzystnie wpływa na układ krwionośny oraz oczy. Ekstrakty z fiołka oczyszczają krew, wzmacniają ściany naczyń włosowatych, zmniejszają przepuszczalność naczynek oraz wspierają leczenie plamicy krwotocznej i polekowej. [4] Łagodzą krwawienia spowodowane uszkodzeniem ścian włośniczek, retinopatię cukrzycową, zapalenie siatkówki i naczyniówki, a także niwelują obecności krwi w kale lub moczu z powodu mikrokrwawień jelitowych i nerkowych. Do tego fiołek działa wspomagająco w przypadku miażdżycy ogólnej i zmianach miażdżycowych w mózgu oraz poprawia elastyczność naczyń krwionośnych i działa lekko rozkurczowo, przez co obniża ciśnienie krwi. [4]

Stany zapalne, oksydanty oraz nowotwory

Bratek wykazuje również silne właściwości antyoksydacyjne, przeciwzapalne oraz przeciwnowotworowe. Surowy ekstrakt z kwiatów bratka wykazuje znacznie lepszą zdolność antyoksydacyjną niż kwas askorbinowy. Rutyna, wiolantyna oraz wiele innych składników fiołka działają antyrodnikowo, dzięki czemu łagodzą stres oksydacyjny i chronią komórki nerwowe przed śmiercią, zmniejszając ryzyko chorób neurodegeneracyjnych i niedokrwienia mózgu. [5], [10] Z kolei salicylany działają przeciwzapalnie, zmniejszając nasilenie stanu zapalnego oraz zwalczając przewlekłe i ostre stany zapalne. [6] Ponadto ekstrakt wodno-alkoholowy hamuje rozrost komórek rakowych oraz stymuluje śmierć komórek nowotworowych. [7]

Górne drogi oddechowe i drobnoustroje

Fiołek zalecany jest także jako środek antymikrobowy oraz ułatwiający oczyszczenie oskrzeli. Zwalcza bakterie, m.in. Gram-ujemne, w tym pałeczkę okrężnicy i ropy błękitnej, paciorkowca kałowego i gronkowce oraz grzyby rodzaju Candida albicans. [8] Natomiast dzięki saponinom, drażni błony śluzowe górnych dróg oddechowych, ułatwiając przy tym nieznacznie odkrztuszanie oraz zwiększając wydzielanie śluzu. Łagodzi stany zapalne dróg oddechowych, zapalenie oskrzeli, astmę alergiczną oraz oczyszcza oskrzela z zalegającej wydzieliny. [9]

Zewnętrznie

Dzięki przeciwzapalnym właściwościom fiołek stosowany jest zewnętrznie przy różnych dermatozach, np. egzemy, liszaje, wypryski, wysypka polekowa i kontaktowa, wrzody, łuszczyca czy świąd. Wspiera pielęgnację cery tłustej, pomaga „osuszyć” tłustą skórę głowy u dzieci oraz skutecznie zwalcza problemy z cerą trądzikową (w tym u młodzieży) oraz wysypkę alergiczną. [4] Kuracja antytrądzikowa początkowo nasila wysyp krostek, co jest wynikiem oczyszczania organizmu z toksyn. Jest także skutecznym środkiem na stany zapalne skóry (również oparzenia wywołane promieniowaniem ultrafioletowym). [6]

[1] Źródło: Pharmacognostic research on Viola tricolor L. (Violaceae), 2009
[2] Źródło: Anticonvulsant Activity of Viola tricolor against Seizures Induced by Pentylenetetrazol and Maximal Electroshock in Mice, 2019
[3] Źródło: Anticonvulsive effects of intracerebroventricular administration of rutin in rats, 2008
[4] Źródło: Zioła zalecane przez świętą Hildegardę w pielęgnacji skóry, 2021
[5] Źródło: Analysis of Rutin in the Extract and Gel of Viola tricolor, 2013
[6] Źródło: Immunosuppressive activity of an aqueous Viola tricolor herbal extract, 2013
[7] Źródło: Viola tricolor Induces Apoptosis in Cancer Cells and Exhibits Antiangiogenic Activity on Chicken Chorioallantoic Membrane, 2014
[8] Źródło: The Study of Antimicrobial Activities of Partially Purified Cyclotide Content and Crude Extracts from Viola tricolor, 2016
[9] Źródło: Effects of Viola tricolorFlower Hydroethanolic Extract on Lung Inflammation in a Mouse Model of Chronic Asthma, 2018
[10] Źródło: Protective effect of Viola tricolor and Viola odorata extracts on serum/glucose deprivation-induced neurotoxicity: role of reactive oxygen species, 2016
[11] Źródło: Charakterystyka najważniejszych urotropica i ich zastosowanie w fitoterapii chorób układu moczowego, 2007

Rośliny o podobnym działaniu

Działanie moczopędneRobinia akacjowa
Krwawienie wewnętrznePięciornik kurze ziele
Wolne rodnikiPrzywrotnik pospolity
Candida albicansJałowiec pospolity
Cera tłustaŁopian większy

Przeciwwskazania do stosowania fiołka

Nie stosować w przypadku wielopłytkowości, zakrzepicy pourazowej oraz miażdżycy w stopniu zaawansowanym w wieku starczym. Osoby z cerą naczynkową powinny zrezygnować z parówek i przemywania twarzy fiołkiem.

Pozyskiwanie fiołka trójbarwnego

Zbieramy ziele w okresie jego kwitnienia, czyli od maja do września, ponieważ wtedy zawierają największą ilość składników odżywczych. Związujemy w pęczki, zawieszamy i suszymy w przewiewnym miejscu.

Składniki aktywne fiołka

rozwiń

Flawonoidy – rutyna i kwercetyna (10%)
Antocyjany – wiolanina, 3-glukozyd delfinidyny i peonidyny
Karotenoidy – wiolaksantyna, beta-karoten, zeaksantyna
Kwas salicylowy i pochodne
Proteiny – cyklotydy
Saponiny
Substancje śluzowe
Garbniki
Olejek eteryczny – 0,01%
Sole mineralne – 11%
Witaminy – C i E

zwiń

Przepisy z fiołka trójbarwnego

Napar z kwiatów fiołka

Dawkowanie:

Okłady na skórę 40 minutowe, na oczy 20 minut.

Przygotowanie:

1 łyżka suszonych kwiatów, 250 ml wody.

Kwiaty zalewamy wrzątkiem i odstawiamy do naciągnięcia na 15 minut, następnie przecedzamy i pijemy ciepły napój. Dobrze jest dodać trochę soku cytrynowego.

Syrop z kwiatów fiołka

Dawkowanie:

1 łyżka płynu, 3 razy dziennie.

Przygotowanie:

300 g kwiatów fiołka, 2 cytryny, 1250 ml wody, 750 g cukru, 100 ml soku z czarnego bzu.

Świeżo zebrany kwiaty skrapiamy sokiem wyciśniętym z 1 cytryny. Delikatnie mieszamy drewnianą łyżką i odstawiamy na 1 godzinę. Zalewamy zimną wodą, dodajemy wyszorowaną, pokrojoną w plastry cytrynę i odstawiamy na 2 godziny. Następnie roztwór gotujemy, doprowadzając do wrzenia i odstawiamy pod przykryciem na 24 godziny. Roztwór filtrujemy przez gazę i odciskamy kwiaty. Do płynu dodajemy cukier i gotujemy, mieszając drewnianą łyżką, aż powstanie gęsty syrop. Pod koniec gotowania dodajemy sok z czarnego bzu i przelewamy do słoików lub butelek. Szczelnie zamykamy i odwracamy do góry dnem. Syrop ma ważność 1 rok, a otwarty przechowujemy w lodówce.

Nalewka z kwiatów fiołka

Dawkowanie:

1 łyżka, 2 razy dziennie.

Przygotowanie:

300 g kwiatów, 25 ml soku z cytryny, ½ L spirytusu (70%), 500 ml wody, 500 g cukru, 25 ml soku z czarnego bzu.

Kwiaty wkładamy do słoja, zalewamy sokiem z cytryny i delikatnie mieszamy drewnianą łyżką, po czym odstawiamy na 1 godzinę. Zalewamy kwiaty spirytusem, a słój szczelnie zamykamy i odstawiamy w ciepłe miejsce na 1 miesiąc. Następnie filtrujemy przez gazę i odciskamy kwiaty. Do nalewki dodajemy ciepły syrop (przygotowany z wody i cukru) oraz sok z czarnego bzu. Przelewamy do butelek i odstawiamy, aby nalewka dojrzała. Im dłużej stoi tym jest lepsza i skuteczniejsza.

Olej fiołkowy

Dawkowanie:

Stosować w miarę potrzeby.

Przygotowanie:

Garść świeżo zebranych kwiatów fiołka, 250 ml oleju migdałowego (tłoczonego na zimno).

Kwiaty zalewamy olejem migdałowym i pozostawiamy na okres 6 tygodni w słonecznym miejscu. Po tym czasie delikatnie odcedzamy.