Opis rośliny
rozwińPokrój
Osiąga wysokość od 15 do 60 cm.
Łodyga
Kanciasta, pędy nadziemne są mocno rozgałęzione.
Liście
Skrętoległe, odwrotnie eliptyczne lub jajowate, ząbkowane, ogonkowe, zielone, od spodu nieco jaśniejsze, czerwone jesienią.
Kwiaty
Obupłciowe, pojedyncze, zwisające, zielonkawo-różowe. Jeden słupek, pręcików 8-10.
Owoce
Jagoda za młodu najpierw zielona, potem czerwona, ciemniejąca w miarę dojrzewania. Dojrzała jest czarna z niebieskawym, woskowym nalotem.
Nasiona
Drobne, brązowe, w kształcie półksiężyca.
Korzeń
Kłącza.
Występowanie
Występuje w umiarkowanej strefie półkuli północnej. W Polsce rośnie na całym niżu, w lasach sosnowych i mieszanych. Preferuje miejsca pół-cieniste. Gleba musi być kwaśna.
Właściwości borówki czernicy
Działanie antyoksydacyjne i nowotwory
Istnieje wiele badań, w których badano przeciwutleniające i inne związane ze zdrowiem działanie antocyjanów i bogatych w antocyjany jagód i ekstraktów lub soków. Niestety, tylko nieliczne stosowały samą borówkę, a dane z kontrolowanych badań na ludziach są skąpe. [1] Chociaż antocyjany są silnymi przeciwutleniaczami in vitro, a świeża borówka jest ich bogatym źródłem, nie można zakładać, że wszystkie komercyjne produkty z borówki zawierają znaczne ilości antocyjanów z borówki lub że wchłonięte antocyjany działają bezpośrednio jako przeciwutleniacze. [2]
Antocyjany jagodowe mają działanie zapobiegające nowotworom i hamujące nowotwory poprzez aktywność przeciwutleniającą, działanie antyproliferacyjne, apoptotyczne, antyangiogenne oraz przeciwzapalne. [3] Antocyjany mogą pomagać regulować ekspresję genów, a także chronią DNA przed stresem oksydacyjnym indukowanym przez różne czynniki. [4] Spośród etanolowych ekstraktów z 10 różnych jagód testowanych pod kątem indukcji apoptozy w ludzkich komórkach nowotworowych (komórki białaczki HL60 i raka okrężnicy HCT116), ekstrakt z borówki czarnej okazał się być najbardziej skuteczny. Ponadto, hamuje on wzrost komórek raka okrężnicy oraz wzrost dwóch linii komórkowych raka piersi. [1]
Układ krążenia oraz stany zapalne
Jagody wykazują również właściwości przeciwzapalne i przeciwkrwotoczne. Antocyjany, które poza barwą, odpowiedzialne są za uszczelnianie i zwiększanie wytrzymałości naczyń krwionośnych. Działają osłonowo, osłabiają oksydację krwinek czerwonych i cholesterolu. [1] Działanie przeciwzapalne i przeciwutleniające antocyjanów ma znaczenie dla potencjalnego działania kardioprotekcyjnego borówki czarnej. W kontrolowanym badaniu na ludziach z udziałem 35 osób, które codziennie przyjmowały 100 g całych jagód, czynność płytek krwi, ciśnienie krwi i cholesterol HDL uległy poprawie. [5]
Jeśli chodzi o ciśnienie krwi i zdrowie naczyń, doniesiono, że antocyjany z owoców borówki hamują skurcz mięśni gładkich i agregację płytek krwi i leukocytów. Są to działania potencjalnie przeciwzakrzepowe i przeciwnadciśnieniowe. [1]
Ponieważ stres oksydacyjny może pośredniczyć w uszkodzeniu stanu zapalnego, właściwości przeciwutleniające borówki czarnej mogą być odpowiedzialne za przynajmniej niektóre zgłaszane działania przeciwzapalne. Stąd ekstrakty z bórówki czernicy polecane są w razie stanów zapalnych przewodu pokarmowego (również u niemowląt), stanach zapalnych błony śluzowej ust, przy nieznacznych krwawieniach oraz w celu poprawienia krążenia. [6]
Cukrzyca i otyłość
W ankiecie przeprowadzonej wśród 685 włoskich zielarzy borówka czarna zajęła czwarte miejsce na liście preparatów ziołowych zalecanych w celu poprawy kontroli glikemii. [7] Pomaga ona zapobiegać oraz kontrolować cukrzycę typu 2. Otyłość jest silnym czynnikiem predysponującym do cukrzycy typu 2, natomiast polifenole z jagód mogą pomóc w zapobieganiu otyłości poprzez hamowanie enzymów trawiennych, takich jak lipaza, zmniejszając w ten sposób wchłanianie tłuszczu. [8]
Dolegliwości oczu
Owoce zawierają również flawonole odpowiedzialne za wchłanianie promieni UV oraz właściwości karotenoidów i witaminy A, które pozytywnie wpływają na oczy. Chronią je przed działaniem wolnych rodników, poprawiają nieprawidłowości siatkówki, łagodzą zmęczenie oczu i poprawiają zdolność widzenia w nocy. Do tego ułatwiają rozpuszczanie mikrozakrzepów i zwiększają odporność naczyń włosowatych, przez co wspomagają leczenie zaburzeń wzroku, np. retinopatię i zaćmę starczą, spowalniają postęp zmętnienia soczewki i krótkowzroczności oraz łagodzą stany zapalne i osłabienie wzroku. [9]
Układ nerwowy
Spożywanie owoców czernicy wykazuje skutecznie działanie osłonowe na komórki nerwowe oraz opóźnia procesy neurodegeneracyjne związane ze starzeniem. Stwierdzono, że owoce jagodowe i polifenole owocowe mają działanie neuroprotekcyjne, zwiększają uwalnianie dopaminy i poprawiają komunikację neuronalną. [10] Działają dobroczynnie i osłonowo na mózg, a także wspomagają zapamiętywanie i opóźniają pojawienie się symptomów choroby Alzheimera. Poprawiają funkcje motoryczne oraz niwelują przewlekłe zmęczenie i moczenie nocne u dzieci.
Przewód pokarmowy i drobnoustroje
Owoce czarnej jagody, które zostały ugotowane/ususzone (proces obróbki termicznej musi być szybki), posiadają silne właściwości dezynfekujące i przeciwbiegunkowe. Z powodzeniem można stosować je u dzieci i niemowląt. Garbniki hamują przepuszczalność błon śluzowych jelit oraz niszczą bakterie Gram-dodatnie (Salmonellę, Escherichia coli, Streptococcus pneumoniae), również te, które są oporne na antybiotyki. Ponadto borówka czarna hamuje rozwój bakterii Helicobacter pylori, a także wiąże toksyny w przewodzie pokarmowym, utrudniając ich wchłanianie i umożliwiając wydalanie. [11]
Owoce oraz ich wyciągi wodne stosowane są przy biegunkach bakteryjnych, uszkodzeniu błon śluzowych przewodu pokarmowego i zaburzeniach jelitowych spowodowanych pokarmem lub związkiem toksycznym. Do tego wspierają leczenie owrzodzeń okrężnicy oraz zwalczają glisty ludzkie i owsiki u dzieci i młodzieży. [12]
Układ moczowy
Z kolei liście stosowane są jako łagodny środek zapierający oraz moczopędny, o działaniu ściągającym i odkażającym układ moczowy. Nieznacznie zwiększają dobową ilość wydalanego moczu i rozpuszczonych w nim jonów sodu i potasu. Polecane są również przy słabo nasilonych biegunkach, zwłaszcza u dzieci i osób starszych. [13] Borówka może być również skuteczna w ostrym uszkodzeniu nerek poprzez zmniejszenie stresu oksydacyjnego i apoptozy. [14]
Zewnętrznie
Zewnętrznie owoce stosuje się w formie miazgi jako środek przeciw liszajom i zapaleniu skóry. Natomiast liście polecane są do płukanek odkażających i lewatyw przeciw owsikom.
[1] Źródło: Bilberry (Vaccinium myrtillus L.), 2011
[2] Źródło: Oxidants and antioxidants revisited. New concepts of oxidative stress, 2007
[3] Źródło: Inhibitory actions of bilberry anthycyanidins on angiogenesis, 2010
[4] Źródło: Locinere caerulea and Vaccinium myrtillus fruit polyphenols protect HaCaT keratinocytes against UVB-induced phototoxic stress and DNA damage, 2009
[5] Źródło: Favorable effects of berry consumption on platelet function, blood pressure, and HDL cholesterol, 2008
[6] Źródło: Expression profiling of genes targeted by bilberry (Vaccinium myrtillus) in macrophages through DNA microarray, 2008
[7] Źródło: What do herbalists suggest to diabetic patients in order to improve glycemic control? Evaluation of scientific evidence and potential risks, 2004
[8] Źródło: Current developments on the inhibitory effects of berry polyphenols on digestive enzymes, 2008
[9] Źródło: Anthocyanins and anthocyanin-rich extracts: role in diabetes and eye function, 2007
[10] Źródło: Berry Fruit Supplementation and the Aging Brain, 2008
[11] Źródło: Bioactive berry compounds—novel tools against human pathogens, 2004
[12] Źródło: Vaccinium myrtillus L. Fruits as a Novel Source of Phenolic Compounds with Health Benefits and Industrial Applications – A Review, 2020
[13] Źródło: Vaccinium (Ericaceae): Ethnobotany and pharmacological potentials, 2014
[14] Źródło: The Role of Vaccinium Myrtillus in the Prevention of Renal Injury in an Experimental Model of Ruptured Abdominal Aortic Aneurysm, 2020
Rośliny o podobnym działaniu
Helicobacter pylori – Lippia trójlistna
Zapalenie jelit – Pięciornik kurze ziele
Zaburzenia wzroku – Chaber bławatek
Pamięć – Wąkrota azjatycka (Gotu kola)
Liszaje – Strączyniec (Senes wąskolistny)
Przeciwwskazania do stosowania borówki
Surowe owoce w większych ilościach działają przeczyszczająco. Napary z liści czernicy obniżają poziom cukru we krwi, więc stosowanie takiej terapii powinno być konsultowane z lekarzem. Liście borówki czernicy można stosować tylko przez niezbyt długi okres, gdyż przyjmowane przez wiele tygodni powodują spadek wagi ciała, anemię i żółtaczkę. Dziko rosnące borówki mogą być zanieczyszczone odchodami chorych zwierząt i skażone jajeczkami bąblowcowego. Może on wywołać groźną, nieuleczalną, ale bardzo rzadką chorobę wątroby. Jagody najlepiej zbierać z miejsc niedostępnych dla zwierząt i co najmniej minutę gotować we wrzątku. Mrożenie nie niszczy jajeczek tego pasożyta. Alternatywą mogą być owoce borówki amerykańskiej, ponieważ jest krzewem sadowniczym.
Pozyskiwanie
Na koniec czerwca lub w lipcu zbieramy dojrzałe owoce. Początkowo suszymy na słońcu, a potem w piekarniku ustawionym na 30-60 stopni. Wysuszone jagody możemy przetrzymywać przez 4 lata w pojemnikach z naturalnego materiału, w suchym i ciemnym miejscu. Liście natomiast zbieramy pod koniec owocowania rośliny (wczesną wiosną lub pod koniec lata), nie zrywając więcej niż 1/3 liści z pojedynczego krzaka. Suszymy w temperaturze otoczenia, w suchym, ciemnym i przewiewnym miejscu, rozkładając cienką warstwą na papierze.
Składniki aktywne
rozwińOwoce
Garbniki katechinowe – 7%
Glikozydy antocyjanowe – myrtilina (pochodne definidyny, cyjanidyny petunidyny i malwidyny)
Kwasy organiczne (do 7%) – kwas cytrynowy, jabłkowy i bursztynowy
Pektyny – 8%
Związki cukrowe (20%) – sacharoza
Sole mineralne
Karotenoidy
Witaminy – tiamina (B1), kwas askorbowy
Liście
Garbniki katechinowe – 6,5%
Flawonoidy – glikozydy kwercetyny
Trójterpeny – kwas ursolowy i oleanolowy
Antocyjany
Kwasy organiczne
Związki cukrowe
Ślady wolnego hydrochinonu i arbutyny
Sole mineralne – duże ilości manganu
Przepisy z borówki czernicy
Nalewka z borówki czernicy
Dawkowanie:Pół roku, po 60 kropli na wodę, 2 razy dziennie, między posiłkami,
Przygotowanie:Szklanka świeżych owoców borówki, 1 łyżka świeżych liści borówki, 1 l spirytusu (45%).
Do słoja wkładamy umyte i przebrane owoce oraz liście. Zalewamy je spirytusem, po czym odstawiamy na 2 tygodnie w ciemne miejsce. Następnie przecedzamy przez gazę i rozlewamy do butelek. Nalewkę rozpuszczoną w mleku z dodatkiem miodu można podawać dzieciom.
Odwar z liści borówki czernicy
Dawkowanie:½ szklanki ciepłego odwaru, 3 razy dziennie.
Przygotowanie:1 łyżka suszonych liści borówki, 250 ml wody.
Liście wrzucamy do garnka, zalewamy zimną wodą, zagotowujemy, po czym ogrzewamy na małym ogniu przez 5 minut. Odstawiamy do przestudzenia.
Odwar z suszonych owoców borówki czernicy
Dawkowanie:¼ szklanki ciepłego odwaru kilkakrotnie w ciągu dnia.
Przygotowanie:1 łyżka suszonych owoców borówki, 250 ml wody.
Suszone owoce wkładamy do garnka, zalewamy zimną wodą, zagotowujemy, a następnie ogrzewamy na małym ogniu przez 5-7 minut. Odstawiamy do przestudzenia.
Pasteryzowane owoce borówki czernicy
Dawkowanie:2-5 łyżek (im starsza osoba tym więcej), 2 razy dziennie.
Przygotowanie:Owoce borówki czernicy, woda, 2 łyżeczki cukru na słoik.
Do słoika wkładamy umyte, przebrane owoce i zalewamy je przegotowaną, letnią wodą do 2/3 ich objętości i dodajemy 2 łyżeczki cukru. Słoik szczelnie zamykamy i pasteryzujemy w kąpieli wodnej przez 15 minut, licząc od momentu zagotowania. Można przechowywać przez 3 lata.