Opis rośliny
rozwińPokrój
Osiąga wysokość do 10m.
Pędy
Prosto wzniesione, z łukowato zwykle odginającymi się odgałęzieniami bocznymi. Młoda kora jest zielona. Z wiekiem staje się szara, jasnobrunatna, z wyraźnymi przetchlinkami, na starych pędach jest spękana.
Liście
Zielone, jaśniejsze od spodu, złożone, najczęściej z pięciu-siedmiu naprzeciwległych, jajowato-eliptycznych listków. Listki są piłkowane.
Kwiaty
Białe, promieniste, zebrane w duże i płaskie baldachogrona o średnicy zwykle od 10 do 20 cm, z 5 głównymi gałązkami. Pojedyncze kwiaty są drobne, mają krótki kielich, zazwyczaj 5-płatkową koronę (białą lub kremową), 1 słupek i 5 pręcików z jasnożółtymi pylnikami.
Owoce
Jagody zebrane są w grupy, rosną na końcach czerwonawych gałązek. Mają czarny lub ciemnofioletowy kolor.
Nasiona
Po 3-6 zawarte w jagodach.
Występowanie
Występuje w Europie, Afryce północnej oraz zachodniej i środkowej części Azji. W Polsce pospolicie rośnie na niżu i w górach. Znaleźć go można w lasach, zaroślach, parkach i w pobliżu domostw. Preferuje gleby żyzne, wilgotne , bogate w azot. Miejsce najlepsze do rozwoju to półcień, choć znosi także miejsca dobrze nasłonecznione. Rośnie w środowisku synantropijnym, bierze udział w regeneracji lasu.
Właściwości bzu czarnego
Właściwości antyoksydacyjne
Owoce czarnego bzu charakteryzują się wysoką aktywnością przeciwutleniającą. Właściwości antyoksydacyjne owoców czarnego bzu wynikają przede wszystkim z obecności związków fenolowych i zależą w dużej mierze od budowy chemicznej cząsteczek i składu poszczególnych jagód. Antocyjany znacząco wpływają na aktywność przeciwutleniającą owoców czarnego bzu. Wraz ze wzrostem stężenia antocyjanów wzrasta również aktywność antyoksydacyjna, ale tylko do pewnego poziomu, powyżej którego ten parametr zaczyna spadać. [1] Potwierdzono również, że ekstrakty z czarnego bzu wykazują działanie przeciwrodnikowe, ale nie tak silne, jak stosowany standardowo kwas askorbinowy. [2]
Ekstrakt z czarnego bzu zmniejszył także nadmierną wewnątrzkomórkową produkcję reaktywnych form tlenu o 22% i uszkodzenia oksydacyjne DNA o 46% w komórkach okrężnicy. Dodatkowo zaobserwowano zahamowanie mutagenności indukowanej przez utleniacze o 26% w szczepie Salmonella typhimurium. Wyniki te wskazują, że owoce czarnego bzu są w stanie chronić komórki okrężnicy przed szkodliwym działaniem stresu oksydacyjnego. [3]
Kwiaty bzu czarnego mają zwykle większą aktywność przeciwutleniającą niż jagody i liście. Wartości te zależały również od temperatury ekstrakcji alkoholowej – każdorazowo ekstrakcja w temperaturze 100°C skutkowała wyższym procentowym stopniem hamowania wolnych rodników niż ekstrakcja w niższej temperaturze (20°C). [4]
Górne drogi oddechowe i układ odpornościowy
Kwiaty bzu i wewnętrzna część kory wykazują działanie napotne, przeciwzapalnie oraz wykrztuśnie. Ze względu na obecność flawonoidów kwiaty czarnego bzu wykazują przede wszystkim właściwości napotne, przeciwgorączkowe i moczopędne. Zatykają ściany naczyń włosowatych, poprawiają ich elastyczność oraz zapobiegają przenikaniu czerwonych krwinek i osocza poza naczynia dzięki zawartości związków (rutyny) o właściwościach witaminy P. Ekstrakty z kwiatów bzu zalecane są przede wszystkim na grypę i przeziębienie objawiające się gorączką, katarem i mokrym kaszlem. [5] Szybko obniżają podwyższoną temperaturę ciała i ułatwiają oczyszczenie oskrzeli z zalegającej wydzieliny. Do tego wzmacniają błony śluzowe dróg oddechowych, a ich właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne skutecznie ułatwiają pokonanie infekcji oraz łagodzą ból i stany zapalne oskrzeli, gardła, spojówek (płukanki), a także zatok (inhalacje). [1]
Owoce czarnego bzu, podobnie jak kwiaty, wykazują właściwości napotne, przeciwgorączkowe i moczopędne. [5]
Układ krążenia i działanie przeciwpadaczkowe
Obecne w kwiatach flawonoidy oraz związki o własnościach witaminy P (rutyna) mają również korzystny wpływ na naczynia włosowate. Działają uszczelniająco na ściany naczyń, jednocześnie zwiększając ich elastyczność, przez co zapobiegają przenikaniu osocza i krwinek czerwonych na zewnątrz włośniczek, zwłaszcza w przypadku chorób zakaźnych przebiegających z gorączką. Pomocniczo mogą być także stosowane jako uzupełniający środek moczopędny. [1]
Badania przy użyciu metanolowych ekstraktów z kory, owoców i liści potwierdziły, że czarny bez zmniejsza śmiertelność i nasilenie występowania drgawek. Ekstrakty mogą prawdopodobnie wywoływać działanie przeciwpadaczkowe poprzez zwiększenie poziomu receptorów GABA. [14]
Układ moczowy i przewód pokarmowy
Owoce bzu natomiast stosujemy jako środek odtruwający, przeciwbólowy, moczopędny i przeczyszczający. Owoce skutecznie usuwają szkodliwe produkty przemiany materii (zwłaszcza w przypadku choroby gośćcowej, niektórych chorobach skórnych, czy chorobach zakaźnych) oraz toksyny egzogenne wraz z potem, moczem i kałem. Do tego zwiększają ilość wydalanego moczu oraz łagodnie przeczyszczają, jeśli przyjęta zostanie dawka lekko przewyższająca zalecaną. Polecane są przy skłonnościach do zaparć, zaburzeniach trawiennych, czy stanach zapalnych dróg moczowych. Są też często składnikiem mieszanek ziołowych stosowanych jako środek wspomagający odchudzanie. [1], [5]
Znieczulenie i depresja
Przeciwbólowe działanie owoców bzu polega na opóźnianiu reakcji bólowej pochodzenia ośrodkowego i z powodzeniem mogą być stosowane jako pomocniczy lek przeciwbólowy, m.in. w razie migreny, rwy kulszowej, stanach zapalnych nerwu trójdzielnego, czy nerwobólach. [5]
Ponadto, badania na myszach potwierdziły niezwykłe właściwości przeciwdepresyjne ekstraktów metanolowych, co może sugerować pozytywne wyniki czarnego bzu jako naturalnych antydepresantów. [6]
Drobnoustroje i nowotwory
Kolejne doświadczenia potwierdziły przeciwbakteryjne działanie ekstraktów alkoholowych z kwiatów oraz owoców. Mimo 100-krotnego rozcieńczenia ekstrakty etanolowe zarówno z kwiatów bzu czarnego, jak i jagód wykazywały działanie hamujące wobec większości analizowanych bakterii, w tym Gram-dodatnich – Gronkowiec złocisty (również wariant odporny na metycylinę), Gronkowiec saprofityczny, i Laseczka woskowa oraz Gram-ujemnych – takich jak Salmonella i Pałeczka ropy błękitnej. Ekstrakty z kwiatu bzu czarnego wykazywały najwyższą skuteczność przeciwdrobnoustrojową i większe strefy inhibicji. [7]
Z kolei działanie flawonoidów z czarnego bzu związane z hamowaniem wirusa grypy A (H1N1 oraz B (H3N2) jest porównywalne ze znanymi lekami przeciwgrypowymi, takimi jak Oseltamivir (Tamiflu®) i amantadyna. Dodatkowo eksperymenty in vivo wykazały, że surowiec skutecznie hamuje replikację wirusa i może stymulować odpowiedź immunologiczną. Ponadto, ekstrakty wykazują działanie hamujące na wirus zakaźnego zapalenia oskrzeli (IBV) oraz patogenny koronawirus kurcząt we wczesnym stadium infekcji wirusowej. [8] Wykazano również, że ekstrakt z kory bzu czarnego wykazuje wysoką aktywność przeciwko FIV, który często występuje u kotów domowych i pod względem funkcji biologicznych i patogennych jest bardzo podobny do ludzkiego wirusa niedoboru odporności (HIV). [9]
Badania potwierdziły, że ekstrakt z owoców czarnego bzu, a właściwie frakcja ekstraktu, wykazuje działanie przeciwnowotworowe, zwłaszcza zapobiegające inicjacji i promocji etapów kancerogenezy. [10]
Cukrzyca, otyłość i zaburzenia metaboliczne
Stwierdzono, że związki rozpuszczalne w wodzie zawarte w kwiatach bzu czarnego były w stanie bezpośrednio stymulować metabolizm glukozy i promować wydzielanie insuliny. Surowiec może być więc skutecznym tradycyjnym lekarstwem na cukrzycę i może być stosowany jako dodatek dietetyczny w leczeniu cukrzycy. Natomiast owoce pozytywnie wpływają na leczenie osteoporozy cukrzycowej – ekstrakt poprawia gęstość mineralną kości i zmniejsza tkankę tłuszczową. [11]
W badaniu, w którym pacjenci przyjmowali m.in. suplementy diety z owoców i kwiatów czarnego bzu, wskaźnik BMI spadł o około. 3%, waga spadła średnio o 3,2kg, ciśnienie skurczowe spadło średnio o ponad 5%, a rozkurczowe o 2,5%. Ponadto znacznie poprawiło się samopoczucie fizyczne i psychiczne oraz jakość życia pacjentów [12]
Zewnętrznie
Stosowane zewnętrznie kwiaty polecany są w formie płukanek na dolegliwości w rejonie jamy ustnej oraz w przypadku chorób skórnych. Łagodzą podrażnienia oraz stany zapalne jamy ustnej i gardła, wspierają leczenie anginy, a także w formie okładów przynoszą ulgę w przypadku zapalenia spojówek i brzegów powiek. [1] Z kolei kataplazmy na bazie kwiatów zwalczają egzemy i liszaje. Ekstrakty łagodzą również fotostarzenie się skóry oraz chronią przed stanami zapalnymi spowodowanymi przez promienie UVB. [13]
[1] Źródło: Bioactive properties of Sambucus nigra L. as a functional ingredient for food and pharmaceutical industry, 2018
[2] Źródło: Biologicznie czynne związki polifenolowe zawarte w owocach różnych odmian hodowlanych i dziko rosnącego bzu czarnego, 2005
[3] Źródło: Gastrointestinal digested Sambucus nigra L. fruit extract protects in vitro cultured human colon cells against oxidative stress, 2016
[4] Źródło: Właściwości przeciwutleniające kwiatów i owoców bzu czarnego pozyskiwanego ze stanu naturalnego, 2011
[5] Źródło: Effect of extracts of Orthosiphon stamineus benth, Hieracium pilosella L., Sambucus nigra L. and Arctostaphylos uva-ursi (L.) spreng. in rats, 1999
[6] Źródło: Antidepressant activities of Sambucus ebulus and Sambucus nigra, 2014
[7] Źródło: Antibacterial activity of elder (Sambucus nigra L.) flower or berry against hospital pathogens, 2010
[8] Źródło: Elderberry flavonoids bind to and prevent H1N1 infection in vitro, 2009
[9] Źródło: Antiviral activity in vitro of Urtica dioica L., Parietaria diffusa M. et K. and Sambucus nigra L., 2005
[10] Źródło: A Comparative Evaluation of the Anticancer Properties of European and American Elderberry Fruits, 2007
[11] Źródło: Mechanism by Sambucus nigra Extract Improves Bone Mineral Density in Experimental Diabetes, 2012
[12] Źródło: An observational study and quantification of the actives in a supplement with Sambucus nigra and Asparagus officinalis used for weight reduction, 2008
[13] Źródło: Sambucus nigra L. ameliorates UVB-induced photoaging and inflammatory response in human skin keratinocytes, 2019
[14] Źródło: Anticonvulsant activities of Sambucus nigra, 2016
Rośliny o podobnym działaniu
Przeziębienie – Róża
Naczynia krwionośne – Ruszczyk kolczasty
Oczyszczanie organizmu – Pokrzywa zwyczajna
Wirusy – Macierzanka tymianek
Angina – Szałwia lekarska
Przeciwwskazania do stosowania bzu
Kwiatów nie wolno stosować w przypadku odwodnienia organizmu. Owoce należy poddać wcześniej obróbce termicznej, aby uniknąć zatrucia. Nie wolno też przekraczać zalecanych dawek, ponieważ prowadzi to do biegunki i bólu brzucha.
Wszystkie części czarnego bzu zawierają glikozydy cyjanogenne, z których najobficiej występują sambunigryna i prunazyna. Ponadto czarny bez zawiera glikozydy m-hydroksypodstawione, takie jak zierin i holokalina. Związki te są potencjalnie toksyczne i zagrażające życiu, ponieważ mogą ulegać hydrolizie, powodując uwolnienie cyjanku. Występują jednak głównie w niedojrzałych jagodach i ulegają degradacji podczas obróbki cieplnej. Najwięcej sambunigryny występuje w liściach bzu czarnego, mniejsze ilości w kwiatach, natomiast najmniejsze zawierają jagody. Stwierdzono również, że zawartość sambunigryny w czarnym bzu zmienia się w zależności od wysokości uprawy. Największą zawartość sambunigryny odnotowano na szczycie wzgórza (1048 i 1077 m npm), który charakteryzował się niższą temperaturą i wyższym promieniowaniem słonecznym w porównaniu do innych badanych wysokości. [1]
Ponadto czarny bez zawiera alergen Sam n1, który powoduje alergię typu 1. Odkryto jednak, że inkubacja we wrzącej wodzie przez 5–10 minut czyni lektyny całkowicie wrażliwymi na enzymy hydrolityczne in vitro, a tym samym zmniejsza ryzyko alergenności. [2]
[1] Źródło: Bioactive properties of Sambucus nigra L. as a functional ingredient for food and pharmaceutical industry, 2018
[2] Źródło: Lectin Digestibility and Stability of Elderberry Antioxidants to Heat Treatment In Vitro, 2017
Pozyskiwanie
Podczas zbiorów należy uważać, aby nie pomylić go z pokrewnym gatunkiem, jakim jest bez hebd, który ma trujące jagody.
Kwiaty zbieramy w czerwcu w suche dni, ścinając całe baldachy w początkowej fazie kwitnięcia. Kwiatostany delikatnie układamy w koszyku i uważamy, aby ich nie pognieść, gdyż łatwiej czernieją. Trzeba uważać, ponieważ kwiaty wydzielają intensywny, duszący zapach, które mogą powodować senność i zawroty głowy. Suszymy całe baldachy rozłożone cienką warstwą albo rozwieszone w przewiewnym, suchym miejscu. Po wysuszeniu strząsamy same kwiaty, a szypułki wyrzucamy. Przechowywać w szczelnie zamkniętych, ciemnych pojemnikach.
Owoce (w sierpniu) odrywamy od szypułek i odrzucamy zielone, niedojrzałe sztuki. Przeznaczone do suszenia rozkładamy cienką warstwą na słońcu, a potem dosuszamy w piekarniku w 30-50 stopniach uważając, aby ich nie przypalić. Podobnie jak w przypadku kwiatów, odrzucamy szypułki. Owoców nie je się na surowo, ponieważ dopiero po wysuszeniu lub zagotowaniu traci właściwości toksyczne.
Składniki aktywne
rozwińKwiaty
Flawonoidy – rutyna, kwercetyna, astragalina, izokwercetyna
Kwasy wielofenolowe – kwas kawowy, kwas chlorogenowy
Kwasy organiczne – kwas walerianowy i kwas ferulowy
Związki aminowe – cholina, etyloamina, izobutyloamina
Olejek eteryczny (0,03%) – monoterpeny
Garbniki
Sole mineralne (9%) – potas i wapń
Nieznany związek napotny
Owoce
Antocyjany – 3 heterozydy cyjanidyny
Garbniki – 3%
Kwasy wielofenolowe
Kwasy organiczne – kwas jabłkowy i askorbowy
Witaminy – C i witaminy z grupy B (B2 i B9)
Pektyny – 3,5%
Związki cukrowe – 20%
Śladowe ilości olejku eterycznego
Przepisy z bzu czarnego
Syrop z kwiatów bzu czarnego
Dawkowanie:1 łyżka, 3 razy dziennie.
Przygotowanie:30 baldachów bzu czarnego, 2 cytryny, 4 szklanki wody, 750g cukru.
Obcinamy grube części baldachów bzu i układamy je w słoju na przemian z przekrojonymi w plastry (bez pestek), wyszorowanymi cytrynami. W garnku gotujemy syrop z wody i cukru. Po jego wystygnięciu zalewamy nim bez. Naczynie przykryte gazą odstawiamy na 3 dni, codziennie mieszając drewnianą łyżka (aby uniknąć fermentacji). Następnie syrop przecedzamy i przelewamy do wyparzonych słoików lub butelek. Pasteryzujemy je przez 5-10 minut. Syrop ma ważność rok. Jeśli syrop przetrzymamy dłużej na kwiatach (10 dni), to otrzymamy lekko musujący płyn – chłodzący i orzeźwiający.
Nalewka z kwiatów bzu czarnego
Dawkowanie:½ kieliszka, 2 razy dziennie.
Przygotowanie:25 baldachów bzu czarnego, cytryna, 2 szklanki wody, 500 g cukru, ½ l spirytusu, sok z 2 limonek, 1 łyżeczka suchego korzenia arcydzięgla.
Tak jak z syropem, kwiaty pozostawiamy na 10 dni, mieszając codziennie nalewkę. Po tym czasie przelewamy do drugiego słoja, filtrując przez podwójnie złożoną gazę. Zalewamy spirytusem oraz sokiem z limonek i dodajemy korzeń. Odstawiamy na 6 tygodni i dopiero wtedy przelewamy.
Napar z kwiatów bzu czarnego
Dawkowanie:Pijemy ciepły napar małymi łykami, 1 dzień – 3 szklanki w równych odstępach czasu, następne dni – po 2 szklanki
Przygotowanie:1 łyżka suszonych kwiatów bzu, 250 ml wody.
Kwiaty zalewamy wrzątkiem i odstawiamy na 15 minut do naciągnięcia.
Nalewka z owoców bzu czarnego
Dawkowanie:1 łyżka, 2 razy dziennie, między posiłkami.
Przygotowanie:500 g dojrzałych owoców bzu, 0,5l spirytusu, 250 ml wody, 1/2 szklanki cukru.
Owoce płuczemy, po czym wkładamy do słoika, zalewamy spirytusem, szczelnie zamykamy i odstawiamy w ciepłe miejsce na okres 1 miesiąca. Następnie nalewkę filtrujemy przez gazę, przygotowujemy syrop z wody i cukru, a po jego wystygnięciu łączymy z nalewką. Całość dokładnie mieszamy i odstawiamy na tydzień. Nalewkę filtrujemy, tym razem przez kilkukrotnie złożoną gazę, rozlewamy do butelek i odstawiamy w ciemne miejsce na co najmniej 6 miesięcy.
Sok z owoców bzu czarnego
Dawkowanie:Dorośli – 2 łyżki soku (dzieci 1 łyżka), rozpuszczone w szklance wody, 2-3 razy dziennie.
Przygotowanie:Owoce bzu, miód lub cukier.
Dojrzałe owoce płuczemy, po czym wkładamy do garnka (z odrobiną wody), podgrzewamy na małym ogniu i mieszamy, do póki owoce nie puszczą soków. Następnie rozcieramy owoce na miazgę, przeciskamy sok przez gazę lub płótno, studzimy i jeszcze raz filtrujemy. Na koniec doprawiamy miodem lub cukrem w stosunku 10:1 (sok : miód). Całość ponownie zagotowujemy i póki jest gorący, przelewamy do butelek.
Odwar z owoców bzu czarnego
Dawkowanie:1/2 szklanki, 3 razy dziennie.
Przygotowanie:2 łyżki suszonych owoców bzu, 250 ml wody.
Owoce wrzucamy do garnka, zalewamy zimną wodą, po czym podgrzewamy na małym ogniu przez 10 minut, uważając, aby nie doszło do wrzenia. Następnie płyn odstawiamy, żeby wystygł, przecedzamy i pijemy ciepły.
Konfitura z owoców bzu czarnego oraz jabłek
Dawkowanie:1 łyżka powideł w szklance przegotowanej, letniej wody, 1 raz dziennie.
Przygotowanie:500 g świeżych owoców bzu, 3 duże jabłka, 500 g cukru, woda.
Owoce umieszczamy w garnku, dodajemy 3 łyżki wody, po czym gotujemy przez 5 minut. Całość przeciskamy przez gęste sito, jabłka obieramy, kroimy i rozgotowujemy w połowie szklanki wody, a następnie dodajemy do wcześniej przygotowanego przetworu. Wsypujemy cukier i mieszamy, gotując, do póki cukier się nie rozpuści. Gorącą konfiturę przelewamy do wyparzonych słoików, szczelnie zakręcamy i odwracamy do góry dnem.