Bez czarny

Opis rośliny

Właściwości bzu czarnego

Właściwości antyoksydacyjne

Owoce czarnego bzu charakteryzują się wysoką aktywnością przeciwutleniającą. Właściwości antyoksydacyjne owoców czarnego bzu wynikają przede wszystkim z obecności związków fenolowych i zależą w dużej mierze od budowy chemicznej cząsteczek i składu poszczególnych jagód. Antocyjany znacząco wpływają na aktywność przeciwutleniającą owoców czarnego bzu. Wraz ze wzrostem stężenia antocyjanów wzrasta również aktywność antyoksydacyjna, ale tylko do pewnego poziomu, powyżej którego ten parametr zaczyna spadać. [1] Potwierdzono również, że ekstrakty z czarnego bzu wykazują działanie przeciwrodnikowe, ale nie tak silne, jak stosowany standardowo kwas askorbinowy. [2]

Ekstrakt z czarnego bzu zmniejszył także nadmierną wewnątrzkomórkową produkcję reaktywnych form tlenu o 22% i uszkodzenia oksydacyjne DNA o 46% w komórkach okrężnicy. Dodatkowo zaobserwowano zahamowanie mutagenności indukowanej przez utleniacze o 26% w szczepie Salmonella typhimurium. Wyniki te wskazują, że owoce czarnego bzu są w stanie chronić komórki okrężnicy przed szkodliwym działaniem stresu oksydacyjnego. [3]

Kwiaty bzu czarnego mają zwykle większą aktywność przeciwutleniającą niż jagody i liście. Wartości te zależały również od temperatury ekstrakcji alkoholowej – każdorazowo ekstrakcja w temperaturze 100°C skutkowała wyższym procentowym stopniem hamowania wolnych rodników niż ekstrakcja w niższej temperaturze (20°C). [4]

Górne drogi oddechowe i układ odpornościowy

Kwiaty bzu i wewnętrzna część kory wykazują działanie napotne, przeciwzapalnie oraz wykrztuśnie. Ze względu na obecność flawonoidów kwiaty czarnego bzu wykazują przede wszystkim właściwości napotne, przeciwgorączkowe i moczopędne. Zatykają ściany naczyń włosowatych, poprawiają ich elastyczność oraz zapobiegają przenikaniu czerwonych krwinek i osocza poza naczynia dzięki zawartości związków (rutyny) o właściwościach witaminy P. Ekstrakty z kwiatów bzu zalecane są przede wszystkim na grypę i przeziębienie objawiające się gorączką, katarem i mokrym kaszlem. [5] Szybko obniżają podwyższoną temperaturę ciała i ułatwiają oczyszczenie oskrzeli z zalegającej wydzieliny. Do tego wzmacniają błony śluzowe dróg oddechowych, a ich właściwości przeciwbakteryjne i przeciwzapalne skutecznie ułatwiają pokonanie infekcji oraz łagodzą ból i stany zapalne oskrzeli, gardła, spojówek (płukanki), a także zatok (inhalacje). [1]

Owoce czarnego bzu, podobnie jak kwiaty, wykazują właściwości napotne, przeciwgorączkowe i moczopędne. [5]

Układ krążenia i działanie przeciwpadaczkowe

Obecne w kwiatach flawonoidy oraz związki o własnościach witaminy P (rutyna) mają również korzystny wpływ na naczynia włosowate. Działają uszczelniająco na ściany naczyń, jednocześnie zwiększając ich elastyczność, przez co zapobiegają przenikaniu osocza i krwinek czerwonych na zewnątrz włośniczek, zwłaszcza w przypadku chorób zakaźnych przebiegających z gorączką. Pomocniczo mogą być także stosowane jako uzupełniający środek moczopędny. [1]

Badania przy użyciu metanolowych ekstraktów z kory, owoców i liści potwierdziły, że czarny bez zmniejsza śmiertelność i nasilenie występowania drgawek. Ekstrakty mogą prawdopodobnie wywoływać działanie przeciwpadaczkowe poprzez zwiększenie poziomu receptorów GABA. [14]

Układ moczowy i przewód pokarmowy

Owoce bzu natomiast stosujemy jako środek odtruwający, przeciwbólowy, moczopędny i przeczyszczający. Owoce skutecznie usuwają szkodliwe produkty przemiany materii (zwłaszcza w przypadku choroby gośćcowej, niektórych chorobach skórnych, czy chorobach zakaźnych) oraz toksyny egzogenne wraz z potem, moczem i kałem. Do tego zwiększają ilość wydalanego moczu oraz łagodnie przeczyszczają, jeśli przyjęta zostanie dawka lekko przewyższająca zalecaną. Polecane są przy skłonnościach do zaparć, zaburzeniach trawiennych, czy stanach zapalnych dróg moczowych. Są też często składnikiem mieszanek ziołowych stosowanych jako środek wspomagający odchudzanie. [1], [5]

Znieczulenie i depresja

Przeciwbólowe działanie owoców bzu polega na opóźnianiu reakcji bólowej pochodzenia ośrodkowego i z powodzeniem mogą być stosowane jako pomocniczy lek przeciwbólowy, m.in. w razie migreny, rwy kulszowej, stanach zapalnych nerwu trójdzielnego, czy nerwobólach. [5]

Ponadto, badania na myszach potwierdziły niezwykłe właściwości przeciwdepresyjne ekstraktów metanolowych, co może sugerować pozytywne wyniki czarnego bzu jako naturalnych antydepresantów. [6]

Drobnoustroje i nowotwory

Kolejne doświadczenia potwierdziły przeciwbakteryjne działanie ekstraktów alkoholowych z kwiatów oraz owoców. Mimo 100-krotnego rozcieńczenia ekstrakty etanolowe zarówno z kwiatów bzu czarnego, jak i jagód wykazywały działanie hamujące wobec większości analizowanych bakterii, w tym Gram-dodatnich – Gronkowiec złocisty (również wariant odporny na metycylinę), Gronkowiec saprofityczny, i Laseczka woskowa oraz Gram-ujemnych – takich jak Salmonella i Pałeczka ropy błękitnej. Ekstrakty z kwiatu bzu czarnego wykazywały najwyższą skuteczność przeciwdrobnoustrojową i większe strefy inhibicji. [7]

Z kolei działanie flawonoidów z czarnego bzu związane z hamowaniem wirusa grypy A (H1N1  oraz B (H3N2) jest porównywalne ze znanymi lekami przeciwgrypowymi, takimi jak Oseltamivir (Tamiflu®) i amantadyna. Dodatkowo eksperymenty in vivo wykazały, że surowiec skutecznie hamuje replikację wirusa i może stymulować odpowiedź immunologiczną. Ponadto, ekstrakty wykazują działanie hamujące na wirus zakaźnego zapalenia oskrzeli (IBV) oraz patogenny koronawirus kurcząt we wczesnym stadium infekcji wirusowej. [8] Wykazano również, że ekstrakt z kory bzu czarnego wykazuje wysoką aktywność przeciwko FIV, który często występuje u kotów domowych i pod względem funkcji biologicznych i patogennych jest bardzo podobny do ludzkiego wirusa niedoboru odporności (HIV). [9]

Badania potwierdziły, że ekstrakt z owoców czarnego bzu, a właściwie frakcja ekstraktu, wykazuje działanie przeciwnowotworowe, zwłaszcza zapobiegające inicjacji i promocji etapów kancerogenezy. [10]

Cukrzyca, otyłość i zaburzenia metaboliczne

Stwierdzono, że związki rozpuszczalne w wodzie zawarte w kwiatach bzu czarnego były w stanie bezpośrednio stymulować metabolizm glukozy i promować wydzielanie insuliny. Surowiec może być więc skutecznym tradycyjnym lekarstwem na cukrzycę i może być stosowany jako dodatek dietetyczny w leczeniu cukrzycy. Natomiast owoce pozytywnie wpływają na leczenie osteoporozy cukrzycowej – ekstrakt poprawia gęstość mineralną kości i zmniejsza tkankę tłuszczową. [11]

W badaniu, w którym pacjenci przyjmowali m.in. suplementy diety z owoców i kwiatów czarnego bzu, wskaźnik BMI spadł o około. 3%, waga spadła średnio o 3,2kg, ciśnienie skurczowe spadło średnio o ponad 5%, a rozkurczowe o 2,5%. Ponadto znacznie poprawiło się samopoczucie fizyczne i psychiczne oraz jakość życia pacjentów [12]

Zewnętrznie

Stosowane zewnętrznie kwiaty polecany są w formie płukanek na dolegliwości w rejonie jamy ustnej oraz w przypadku chorób skórnych. Łagodzą podrażnienia oraz stany zapalne jamy ustnej i gardła, wspierają leczenie anginy, a także w formie okładów przynoszą ulgę w przypadku zapalenia spojówek i brzegów powiek. [1] Z kolei kataplazmy na bazie kwiatów zwalczają egzemy i liszaje. Ekstrakty łagodzą również fotostarzenie się skóry oraz chronią przed stanami zapalnymi spowodowanymi przez promienie UVB. [13]

[1] Źródło: Bioactive properties of Sambucus nigra L. as a functional ingredient for food and pharmaceutical industry, 2018
[2] Źródło: Biologicznie czynne związki polifenolowe zawarte w owocach różnych odmian hodowlanych i dziko rosnącego bzu czarnego, 2005
[3] Źródło: Gastrointestinal digested Sambucus nigra L. fruit extract protects in vitro cultured human colon cells against oxidative stress, 2016
[4] Źródło: Właściwości przeciwutleniające kwiatów i owoców bzu czarnego pozyskiwanego ze stanu naturalnego, 2011
[5] Źródło: Effect of extracts of Orthosiphon stamineus benth, Hieracium pilosella L., Sambucus nigra L. and Arctostaphylos uva-ursi (L.) spreng. in rats, 1999
[6] Źródło: Antidepressant activities of Sambucus ebulus and Sambucus nigra, 2014
[7] Źródło: Antibacterial activity of elder (Sambucus nigra L.) flower or berry against hospital pathogens, 2010
[8] Źródło: Elderberry flavonoids bind to and prevent H1N1 infection in vitro, 2009
[9] Źródło: Antiviral activity in vitro of Urtica dioica L., Parietaria diffusa M. et K. and Sambucus nigra L., 2005
[10] Źródło: A Comparative Evaluation of the Anticancer Properties of European and American Elderberry Fruits, 2007
[11] Źródło: Mechanism by Sambucus nigra Extract Improves Bone Mineral Density in Experimental Diabetes, 2012
[12] Źródło: An observational study and quantification of the actives in a supplement with Sambucus nigra and Asparagus officinalis used for weight reduction, 2008
[13] Źródło: Sambucus nigra L. ameliorates UVB-induced photoaging and inflammatory response in human skin keratinocytes, 2019
[14] Źródło: Anticonvulsant activities of Sambucus nigra, 2016

Rośliny o podobnym działaniu

Przeziębienie – Róża
Naczynia krwionośne – Ruszczyk kolczasty
Oczyszczanie organizmu – Pokrzywa zwyczajna
Wirusy – Macierzanka tymianek
Angina – Szałwia lekarska

Przeciwwskazania do stosowania bzu

Kwiatów nie wolno stosować w przypadku odwodnienia organizmu. Owoce należy poddać wcześniej obróbce termicznej, aby uniknąć zatrucia. Nie wolno też przekraczać zalecanych dawek, ponieważ prowadzi to do biegunki i bólu brzucha.

Wszystkie części czarnego bzu zawierają glikozydy cyjanogenne, z których najobficiej występują sambunigryna i prunazyna. Ponadto czarny bez zawiera glikozydy m-hydroksypodstawione, takie jak zierin i holokalina. Związki te są potencjalnie toksyczne i zagrażające życiu, ponieważ mogą ulegać hydrolizie, powodując uwolnienie cyjanku. Występują jednak głównie w niedojrzałych jagodach i ulegają degradacji podczas obróbki cieplnej. Najwięcej sambunigryny występuje w liściach bzu czarnego, mniejsze ilości w kwiatach, natomiast najmniejsze  zawierają jagody. Stwierdzono również, że zawartość sambunigryny w czarnym bzu zmienia się w zależności od wysokości uprawy. Największą zawartość sambunigryny odnotowano na szczycie wzgórza (1048 i 1077 m npm), który charakteryzował się niższą temperaturą i wyższym promieniowaniem słonecznym w porównaniu do innych badanych wysokości. [1]

Ponadto czarny bez zawiera alergen Sam n1, który powoduje alergię typu 1. Odkryto jednak, że inkubacja we wrzącej wodzie przez 5–10 minut czyni lektyny całkowicie wrażliwymi na enzymy hydrolityczne in vitro, a tym samym zmniejsza ryzyko alergenności. [2]

[1] Źródło: Bioactive properties of Sambucus nigra L. as a functional ingredient for food and pharmaceutical industry, 2018
[2] Źródło: Lectin Digestibility and Stability of Elderberry Antioxidants to Heat Treatment In Vitro, 2017

Pozyskiwanie

Podczas zbiorów należy uważać, aby nie pomylić go z pokrewnym gatunkiem, jakim jest bez hebd, który ma trujące jagody.

Kwiaty zbieramy w czerwcu w suche dni, ścinając całe baldachy w początkowej fazie kwitnięcia. Kwiatostany delikatnie układamy w koszyku i uważamy, aby ich nie pognieść, gdyż łatwiej czernieją. Trzeba uważać, ponieważ kwiaty wydzielają intensywny, duszący zapach, które mogą powodować senność i zawroty głowy. Suszymy całe baldachy rozłożone cienką warstwą albo rozwieszone w przewiewnym, suchym miejscu. Po wysuszeniu strząsamy same kwiaty, a szypułki wyrzucamy. Przechowywać w szczelnie zamkniętych, ciemnych pojemnikach.

Owoce (w sierpniu) odrywamy od szypułek i odrzucamy zielone, niedojrzałe sztuki. Przeznaczone do suszenia rozkładamy cienką warstwą na słońcu, a potem dosuszamy w piekarniku w 30-50 stopniach uważając, aby ich nie przypalić. Podobnie jak w przypadku kwiatów, odrzucamy szypułki. Owoców nie je się na surowo, ponieważ dopiero po wysuszeniu lub zagotowaniu traci właściwości toksyczne.

Składniki aktywne

Przepisy z bzu czarnego